Sluiswachtershuis

In 1630 werd in Gorredijk begonnen met het graven van de Opsterlandse Compagnonsvaart en men heeft er ruim 200 jaar over gedaan om de gehele vaart bij stukje en beetje te graven tot hier aan de Witte Wijk (1876).

De doorgang naar Drenthe bleef vooralsnog geblokkeerd met een “dam”. Het heeft tot 1894 geduurd aleer deze Damsluis met brug werd gebouwd en de dam werd geslecht. Aldus werd een doorvaart gemaakt naar de Drentse Hoofdvaart. Dat het zo lang heeft geduurd had te maken met de Friezen, die bang waren voor toestroom van zuur water uit de Drentse venen en met de Drenten, die bezorgd waren dat Drenthe leeg zou stromen.
De sluis is in de jaren '60 ingrijpend hersteld, waarbij nieuwe materialen zijn gebruikt en nieuwe lantaarns zijn geplaatst. Nadien is ook de Wittewijksbrug in historiserende stijl vernieuwd (rijksmonument nr. 520221).

Sluiswachtershuisje

Het Sluiswachtershuisje is ook in 1894 gebouwd, in opdracht en naar standaardontwerp van de Provinciale Waterstaat. De woning is eveneens van cultuurhistorisch en typologisch belang. De bouw hield direct verband met de ruiming van de dam in de vaart en de aanleg van de zogenoemde Damsluis ter plaatse. Het huisje is gebouwd met zicht op het vaarwater met de schutsluis. Het woonhuis ligt op een flink erf met een ruime tuin. Aan de achterzijde is een houten portaal aangebouwd, dit valt buiten de bescherming van rijkswege.
De dienstwoning heeft de vorm van een winkelhaak. Het gebouw bestaat uit één bouwlaag onder een samengesteld zadel/schilddak. Het pand is voornamelijk opgetrokken in bruine bakstenen. Binnen is de inrichting gewijzigd. Zo hangen in de gang twee bewaard gebleven tegeltableaus, die oorspronkelijk dienden als versiering van de schoorsteenmantel, met de opschriften:
“ANNO 1894; De oudheid zocht in scheiding kracht, Deez tijd eischt vrij verkeer, Dies werd de sluis tot stand gebracht, Die Friesland strekt tot eer. Waar eeuwen was de Drentsche scheid, En doorvaart werd gemist, Was 't Frieslands wil en haar beleid, Die 't lot des dams beslistt'. De Staat en Drenthe werkten meê, Door ruiming van den Wijk, Zoo is de oude scheiding reê, Verdwenen uit het Rijk”.