Wasser-Erlebnisroute: Beestenbende

Beschreibung

Startpunt: Poptaslot
Adres: Slotleane 1, 9034HM Marsum

Welkom in Marsum, het startpunt van onze fietsroute. Wie met de auto is gekomen, kan hier langs de Bokmasingel parkeren. Dat is vlakbij het eerste informatiepunt, het indrukwekkende Poptaslot. Die naam hebben we te danken aan de laatste eigenaar van het gebouw: meneer Henricus Popta, een rijke advocaat uit Leeuwarden. Onze gids van vandaag heeft over hem én over de omgeving heel wat te vertellen. Fiets je mee om haar te ontmoeten?

Bekijk de video

In 1713 - een half jaar naar het overlijden van Henricus Popta - opende het Poptagasthuis aan de Hegedyk zijn deuren. In zijn testament liet Popta nauwgezet vastleggen hoe het er in het Gasthuis aan toe diende te gaan en wie er precies mochten wonen. Voor ons een kijkje in het verleden, voor Bauck een ver-van-haar-bed-show in de toekomst.

Bekijk de video

Het is een gekke gedachte: tuur je vanaf de Hegedyk richting Leeuwarden – over het huidige kaatsveld - dan kijk je éigenlijk naar de plek waar vanaf de derde eeuw na Christus een oude zee lag: de Middelzee. De Middelzee reikte tot ver in Friesland en verdeelde de provincie in twee delen: Westergo (met Franeker) en Oostergo (met Leeuwarden). Alle dorpen op onze route lagen in die tijd gevaarlijk dicht bij open zee. Tja, wat doe je dan, als oprjochte Fries? Hoge heuvels bouwen om op te wonen, natuurlijk! Terpen, noemden ze dat, en daarover leren we later op de route nog veel meer. Vanaf de 10e eeuw boden de terpen niet meer genoeg bescherming tegen de zee. Tijd voor een nieuwe truc: het aanleggen van een dijken. Met spade en kruiwagen werd de Hegedyk – ja, daar staan wij nu op - aangelegd. Zwaar werk! In die tijd was het heel normaal dat iedereen die dicht bij de zee woonde, meehielp bij de aanleg en het onderhoud. Sterker nog; he was een verplichting. ‘Wa’t it water deart, wa’t it wetter keard’, luidt een Oudfriese wet. Dat betekent: ‘Wie last heeft van het water, moet het zelf maar keren.’ Daar zaten niet alleen maar nadelen aan: de lokale bevolking had óók als eerste aanspraak op het land dat bewoonbaar werd gemaakt. Rond 1300 slibde de Middelzee verder dicht en werden grote delen ingepolderd. Ook hier. Marsum lag niet langer aan zee, maar het hoogteverschil tussen de Hegedyk en het ‘nieuwland’ – tussen Leeuwarden en Marsum in - herinnert nog wel altijd aan het water dat hier ooit was. Bijzonder, niet?

Bekijk de video

Tussenstop 1: Sint Martinuskerk Bitgum
Adres: Buorren 13, 9044 ME Beetgum

De Sint Martinuskerk in Bitgum heeft een voornaam plekje op de resten van een voormalige terp. Daardoor staan de kerk en het kerkhof nog altijd nét iets hoger dan de rest van het dorp. Wonen op heuvels van aarde, daar zijn ze in dit gebied al heel vroeg mee begonnen. In de Romeinse tijd omschreef de schrijver Plinius (1e eeuw na Christus) de terpbewoners in het noorden van ons land al als ‘een ongelukkig volk op heuvels’. Verwonderd noteerde hij: “Zij lijken op zeevaarders, wanneer de zee het land overstroomt, en op schipbreukelingen, als het water is teruggeweken en zij rondom hun hoogten de vissen najagen.” In eerste instantie woonden de mensen in Westergo – zo heette het gebied\n aan deze kant van de Middelzee - op stukjes land die van nature hoger lagen: kwelderruggen. Maar naarmate de zeespiegel steeg, moesten die dappere mensen toch zélf steeds hogere woonheuveltjes bouwen om de voeten droog te houden. Voor die woonhoogtes werden door de eeuwen heen allerlei namen gebruikt. Niet alleen terp - dat 'dorp' betekent - maar bijvoorbeeld ook 'wier', 'heem' of 'werth'. Die klanken hoor je nog vaak terug in de hedendaagse plaatsnamen. Op de kaart hieronder zie je allerlei soorten woonheuvels in Friesland. En die lege strook tussen alle hoogtes in, daar midden in de provincie? Dat is de plek waar vroeger de Middelzee lag.

Tussenstop 2: Wetterhûn
Adres: Bitgumerdyk 10, 9041 AP Berlikum

Bauck neemt ons mee naar het ‘Berltsumer Hûntsje’. Waarom staat dit beeld juist in hier? Tipje van de sluier: de mensen in het voormalige ‘Menaldumadelis’ waren érg goed in het verzinnen van ‘beestachtige’ bijnamen voor elkaar…

Bekijk de video

Tussen 1899 en 1986 vond in Berltsum de beroemde ‘Berltsumer Veiling’ plaats: aardappels en groenten werden verhandeld vanaf een vaart rond het veilingterrein. Via opvaartjes langs de landbouwgronden brachten tuinders uit de wijde omgeving hun opbrengsten hierheen. Berltsum was toen al eeuwenlang hét Friese tuinbouwgebied. Fietsend over de Gernierswei zie je dat die traditie nog steeds leeft, al is het nu voornamelijk in de vorm van glastuinbouw. Túnkers, gerniers, wrotters en wramers – de tuinders van Berltsum hadden vele bijnamen, maar waarom werd nou juist dit gebied het tuinbouwwalhalla van de provincie? Om daar een antwoord op te vinden, komen we wéér uit bij een oude bekende: de Middelzee. In eerste instantie was Berltsum vooral een handels- en vissersplaats. Dat kwam door de handige ligging; Berltsum had een perfecte verbinding met Franeker en de rest van het achterland via de Riedslenk. Toen de Middelzee er niet meer was, moesten de Berltsumers op zoek naar andere bronnen van inkomsten. De ‘gerniers’ sloegen druk aan het verbouwen op de vruchtbare gronden die de zee had achtergelaten. Met succes! Ook fruitbomen bleken het uitstekend te doen op op Berltsumer bodem, wat resulteerde in vele 'hofkes'. Die oude hofjesstructuur zie je wandelend door het centrum nog steeds terug. Eenmaal, andermaal… verkocht!

Tussenstop 3: Hemmemapoarte & Hemmemapark
Adres: Hemmemastate 20, 9041 DA Berlikum

Bauck Poppema neemt ons mee naar de Hemmemapoarte, het enige stukje dat nog van de voormalige Hemmemastate over is. Daar vertelt ze over haar strijd tegen de Vetkopers op een zomerdag in 1496. Maar… waar ging die ruzie nou eigenlijk helemaal over?!

Bekijk de video

Zin om even te rusten en te wandelen? Neem een kijkje in het Hemmemapark. De ingang vind je aan de Wiersterdyk. Het zuidelijke deel van het park ligt op het terrein van de voormalige Hemmemastate; de plek waar Bauck haar strijd leverde.

Tussenstop 4: Ioannis Theaterkerk Wier
Adres: Tsjerkepaed 24, 9043 VN Wier

De oude Middelzee is op deze fietsroute nooit ver weg: ook de kerk van Wier werd aan de oever van het water gebouwd, hoog en droog op een terp. Waarschijnlijk werd de kerk gebouwd als kapelletje bij de voormalige Lauta State, het landgoed van de invloedrijke Schelte Lauta. Op zijn terrein gaan we straks nog een kijkje nemen, maar eerst is de Ioannis Theaterkerk aan de beurt. Aan de zuidzijde van de kerktoren hangt namelijk een bijzonder astronomisch uurwerk. Het Astronomisch Uurwerk toont de opkomst en ondergang van de zon, de bolling van de maan, de lengte van de dag en nacht en de hoogte van de zon. Wat het uurwerk éxtra bijzonder maakt: het werd gemaakt door Fred Bruijn, een jongeman die tijdens de Tweede Wereldoorlog ondergedoken zat in het dorpje Wier. Als dank aan de Wierster bevolking besloot hij dit uurwerk te maken. Dat was niet gemakkelijk; in de oorlog waren er weinig materialen voor handen en hij maakte alles helemaal zelf met de hand, tot in de kleinste details. Een prachtig gebaar! En turen naar de hemel – de maan, de sterren en de zon - dat kun je tegenwoordig op het voormalige Lauta-terrein uitstekend doen. Er staat vandaag de dag zelfs een vleermuistoren. Fiets je mee? En houd onderweg je ogen goed open voor nóg meer beesten, want we passeren zometeen de Wierster kat! Kun jij 'm spotten?

Tussenstop 5: Lauta State
Adres: Lautawei 11, 9043 VP Wier

Welkom op het eeuwenoude terrein van de familie Lauta. Op deze plek stond al in de twaalfde eeuw een stenen woontoren. Echt luxe of comfortabel was die toren niet; hij moest vooral stevig zijn. Pas eeuwen later – in 1634 - volgde er een nieuw gebouw met meer comfort: de ‘Lauta State’ was geboren. De state was erg chique; de Lauta’s waren belangrijk en iedereen mocht dat zien. Niet voor niets mochten zij een ‘grietman’ aanleveren – dat was in die tijd een soort burgemeester, maar dan nóg machtiger. Helaas had dat ook zo zo’n nadelen: toen er halverwege de achttiende eeuw grote armoede uitbrak in Wier, verzamelden woedende inwoners zich voor de Lauta State en staken het in brand. Wat er nu van al die luxe over is? Je ziet het: precies niets! Wie wil weten hoe de Lauta State er in dit landschap uit heeft moeten zien, kan een kijkje nemen bij de bijzondere entreepoort van de Leeuwarder architect Nynke Rixt Jukema. Sta je in de poort, dan kan je via het glazen wandje de contouren van de voormalige Lauta State bekijken. Ook heel spannend: bovenin de toren is plek voor vleermuizen! Bauck zei het al: het is een beestenbende in Menaldumadelis… Weten welke staten en stinzen er nog meer waren in het vroegere Menaldumadeel? De kaart hieronder komt uit 1698 en er staan veel familienamen op die je inmiddels bekend zullen voorkomen. Van Hemmema's tot Heringa's!

Tussenstop 6: Cleyn Alserd
Adres: Tsjerkeleane 12, 9037 TD Ingelum

In het laatste filmpje vertelt Bauck Poppema meer over de terpafgravingen vanaf 1850. Vér na haar tijd, gelukkig - want wát een werk was dat! Wel werden er hele bijzondere vondsten gedaan...

Bekijk de video

Tussenstop 7: Marsumer molen
Adres: Riemer Veemanstrjitte 1B, 9034 HC Marsum

Nog puf voor een volgende activiteit? Fiets dan een stukje om en kijk of de Marsumer molen draait. Op zaterdagochtend wordt deze oude poldermolen (1903 - 1972) nog regelmatig aangezwengeld. Tip voor de tortelduifjes onder ons: de molen functioneert tegenwoordig ook als trouwlocatie... De Marsumer molen is te bezoeken op de momenten dat de molen draait. 

Eindpunt: Poptaslot
Adres: Slotleane 1, 9034HM Marsum