De geschiedenis van de Friese elf steden

Drie terpen liggen aan een inham van de Middelsee waar de bewoners zich bezighielden met landbouw, visserij en scheepsvaart. Op de terpen ontstonden drie nederzettingen: Oldehove, Nijehove en Hoek. Namen die je nu nog steeds tegenkomt in Leeuwarden. Oldehove was een uithof van de Abdij van Corvey in Duitsland en had in de twaalfde eeuw een kerk gewijd aan de heilige Vitus. Nijehove komt voor het eerst voor als stad in de dertiende eeuw, maar officieel kunnen we dat niet noemen. En Hoek was de kleinste nederzetting waar de adellijke familie Cammingha een stins en een kerk stichtten. Een stins is een middeleeuwse, verdedigbare, bewoonbare toren. 

De eerste officiële oorkondes over het samengaan van de drie nederzettingen tot een stad komen uit januari 1435. Er lagen toen al stadsgrachten en de Middelsee was dichtgeslibd tot drie rivieren: de Ee, de Vliet en de Potmarge. Het besluit tot samengaan was waarschijnlijk al eerder genomen, maar vanaf 1435 draagt Leeuwarden dus officieel de stadsrechten. 

Na 250 jaar zelfbestuur werd Friesland in 1498 onderworpen aan Albrecht van Saksen en in Leeuwarden zetelde vanaf toen het Hof van Friesland. 

We gaan weer terug in de tijd, dit keer naar de oudste stad van Friesland. In het Zuidwesten ligt aan een waterloop een plaatsje dat we tegenwoordig kennen als Stavoren. Het is 300 voor Christus en De Nagele was een stroming uit de monding van de IJssel tussen het eiland Urk en de kust. Door afkalving en overstromingen verdween de delta van de IJssel grotendeels, totdat daar waarschijnlijk drie eilandjes overbleven: Urk, Schokland en Nagele. 

Stavoren diende als uitvalsbasis voor de monnik Odulfus die de Friezen opnieuw moest kerstenen. Vanaf 837 heeft in Stavoren een klooster gestaan, het Sint-Odulphusklooster, maar door een zware storm is het klooster vergaan. In 991 werd Stavoren geplunderd door Deense Vikingen. In de elfde eeuw kreeg Stavoren van de Brunonen, een dynastie van Friese graven, haar stadsrechten. Stavoren was destijds een belangrijke handelsstad en de grootschippers en kooplieden onderhielden belangrijke handelsrelaties met de landen rond de Oostzee. 

In 1285 werd Stavoren lid van de Hanze. De schippers uit Stavoren genoten bij passage van de Sont een oud voorrecht; bij de tolheffing werd hun voorrang verleend, wat een flinke tijdwinst opleverde. Holland was met een snelgroeiende bevolking voor de voedselvoorziening aangewezen op graanimporten uit de Oostzeelanden. De schippers uit Friesland waren voor Holland om die reden van levensbelang. 

Bij oorlogen tussen Holland en Friesland koos Stavoren dan ook dikwijls partij voor Holland en in 1292 ontving de plaats stadsrechten van graaf Floris V van Holland.  

Aan het einde van de middeleeuwen raakte de stad in verval. De haven verzandde en bij de graanhandel speelde Stavoren geen rol van betekenis meer. Op dit feit is het verhaal Het vrouwtje van Stavoren gebaseerd. Van de eens zo internationale havenstad was geen sprake meer, maar het vrouwtje staart nog steeds naar de zee, inmiddels het IJsselmeer, op uitkijk naar schepen. 

De derde stad die we bezoeken in dit blog over het ontstaan van de elf steden is de meest noordelijke stad van Nederland: Dokkum. In 716 verliet Bonifatius Engeland om een eerste missie-expeditie naar Friesland te ondernemen. Hij wilde de bewoners bekeren tot het christendom door in hun eigen taal tot hen te prediken. Zijn eigen Oudengels of Angelsaksisch was immers verwant aan het Oudfries. Deze eerste zendingsreis werd een mislukking. 

Als hoogbejaarde kerkelijk leider trok hij in 754 met een gevolg opnieuw naar Friesland. De reis naar Dokkum had iets weg van een parade, een machtsvertoon. Er was een gewapende escorte en personeel. De bekeringsexpeditie leek voor de Friezen op een oprukkend leger. Hij sloeg zijn kamp op bij Dokkum, maar in plaats van daar zijn bekeerlingen te treffen, werd hij er de volgende ochtend overvallen door een groep gewapende Friezen. Op 5 juni 754 werd hij gedood, samen met zijn 52 metgezellen. Inmiddels is er bij Dokkum een waterbron, die door de overlevering in verband wordt gebracht met de Angelsaksische missionaris Bonifatius waardoor die een katholiek bedevaartsoord is geworden. 

In 1298 kreeg Dokkum na Stavoren, Harlingen en IJlst als vierde stad van Friesland stadsrechten en in de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje was Dokkum een belangrijke pion in de strijd. In 1572 was de stad enkele uren in handen van de geuzen. Dokkum werd daarvoor zwaar gestraft met de Waalse Furie in Dokkum. Na 1579, toen Dokkum zich aansloot bij de Unie van Utrecht, begon een tijdperk van rust. In vroegere jaren lag de stad in open verbinding met de zee, het Dokkumergrootdiep. In 1597 vestigde de Friese Admiraliteit zich in Dokkum. Van hieruit werden allerlei zaken voor de beveiliging van de handelsvaart en oorlogsvoering met Spanje op zee geregeld. Dokkum was van groot strategisch belang, vandaar de aanleg van de stadswallen in de jaren 1581-1582 bekend als de Bolwerken.  In de negentiende eeuw ontstond een toenemend ruimtegebrek in Dokkum. Binnen het schootsveld van de kanonnen op de bolwerken mocht namelijk niet gebouwd worden. Alle nieuwbouw werd in de binnenstad gepropt, wat leidde tot het verlies van vele oude historische gebouwen. Gelukkig werd de binnenstad van Dokkum als één van de eerste plaatsen in Nederland uitgeroepen tot beschermd stadsgezicht in 1974. 

In 1456 kreeg Sneek als laatste stad officieel haar stadrechten en vanaf die tijd kunnen we dus spreken over de elf steden van Friesland. Pas echt wereldberoemd werden ze door de Alvestêdetocht, de Elfstedentocht.  De tweehonderd kilometer lange schaatstocht over natuurijs wordt georganiseerd door de Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden. Vanwege de afstand en vanwege het heroïsche karakter wordt de Elfstedentocht ook wel "De Tocht der Tochten" genoemd. Voor het eerst (officieel) in 1909 gereden, kan hij alleen georganiseerd worden als er genoeg ijs ligt. In totaal is de tocht tot nu toe vijftien keer verreden. De laatste keer was in 1997. Meer over de Elfstedentocht en hoe je die vandaag de dag in vele andere vormen kan beleven vind je hier.