Maak kennis met 10 bijzondere Friese wateren

2 mei 2023 | Wendy Bosma-Timmer

In Friesland kennen we meer woorden voor water dan voor brood. Logisch, want we hebben er al eeuwen mee te maken. De provincie bestaat voor meer dan 50% uit water. Er zijn sloten, beken, kanalen, pingo’s, meren, zeeën en vast ook flink wat vijvers. Lees lekker verder en leer de verschillende soorten wetter (water) kennen.

De Friese meren

De Friese meren vind je in het zuidwesten van de provincie, het zijn er maar liefst 24. Hier lees je over zes van deze meren en we geven je ook graag de Friese naam erbij. Dan kan je de weg vragen aan een Fries tijdens je zwerftochten op en langs het water. We duiken in het gebied dat bekendstaat als De Fryske Marren, waar deze zes spiegelende meren op je wachten.

Sla kaart tab stops over

de Groote Brekken

Het meer heet Groote Brekken omdat er vroeger ook een Kleine Brekken was. Door inpoldering is het kleinere meer verdwenen en vaste wal geworden. Over de Groote Brekken vaar je vanaf het IJsselmeer via het Prinses Margietkanaal naar het noorden richting de stad Sneek of maak je een oostelijk uitstapje naar het Tjeukemeer. De Groote Brekken is een langgerekt meer dat onderdeel is van het Prinses Margrietkanaal.

Ontdek de Groote Brekken

het Sneekermeer

Het zal je niet verbazen dat dit meer bij Sneek ligt. Sneek is één van de elf steden van Friesland en bekend van de feestelijke Sneekweek, waar de liefhebber van boten en skûtsjes, zijn hart kan ophalen. Het Prinses Margietkanaal loopt ook door dit meer heen en gaat verder in noordoostelijke richting tot de grens met onze buurprovincie Groningen. Wist je dat het Sneekermeer ontstaan is door veenafgravingen? Zo zijn er meer wateren ontstaan. Daar vertellen we later meer over.

Ontdek het Sneekermeer

het Tjeukemeer

Gelukkig zijn de plannen die er rond 1880 waren om dit prachtige meer droog te leggen nooit doorgevoerd. Dit meer is het grootste van de Friese meren en met zowel diep als ondiep water heel geschikt voor alle vormen van wetterwille. Letterlijk vertaald is dat ‘waterplezier’. Het woord behelst meer en is niet goed te vertalen naar het Nederlands, dus gebruik maar gewoon het Friese woord als je van het Tsjûkemar geniet. O, en zie je in het Fries een û staan, dan spreek je dat uit als oe.

Ontdek het Tjeukemeer

het Heegermeer

Hier gaan natuur en menselijke invloed hand in hand. Het meer bij watersportdorp Heeg heeft meerdere eilandjes, waarvan de Rakkenpolle het grootste is. Het Heegermeer, de Fluessen en de Morra zijn alle drie door een gletsjer in de ondergrond uitgeslepen; ze vormen eigenlijk een langgerekt gletsjerdal. De betonde scheepvaartroute die onderdeel is van het Johan Frisokanaal gaat van het IJsselmeer naar Elfstedenstad Stavoren, waar het aansluit op het Prinses Margrietkanaal.

Ontdek het Heegermeer

de Fluessen

De naam is afgeleid van flues, een oud woord voor drijvende plaggen. Het meer is onderdeel van een natuurreservaat dat bestaat uit open water met eilandjes, boezemlanden, rietzomen en wilgenbos. We noemden het al eerder: ook dit meer is onderdeel van de betonde scheepvaartroute en het wordt vaak in één zin genoemd met de Morra en het Heegermeer. Als één na grootste van de Friese meren is het ook hier genieten geblazen voor alle soorten watersportliefhebbers.

Ontdek de Fluessen

het Slotermeer

Je kan vast wel raden bij welke stad dit meer ligt. Jawel, Sloten, de kleinste van de Friese elf steden.Twee van de wateren waar de Elfstedentocht overheen gaat komen hier uit: de Luts en de Ee. Omdat dit meer relatief laat dichtvriest, klunen onmogelijk is en ijstransplantaties niet werken, staat het bekend als de flessenhals waar de Elfstedentocht op stuk kan lopen. Voor degenen die de Elfstedenroute varen, is het een prachtige plek waar je geniet van de rust die het ondiepe water met zich meebrengt.

Ontdek het Slotermeer

Net zoals er meer wegen zijn die naar Rome leiden, zijn er meer waterwegen die een Elfstedentocht maken. Maar de enige echte Alvestêdetocht te schaats heeft een vaste route. Deze sloten, kanalen en vaarten kom je tegen als je ooit de beroemde schaatstocht kan meemaken.
Van de start in Leeuwarden brengt de Zwette je naar Sneek, waar je verder schaatst op de Geeuw naar IJlst. Vandaar brengt de Wijmerts je naar Sloten en dan de Luts op naar Stavoren. Hier gaat de tocht nog lekker vlot, want de steden liggen relatief dicht bij elkaar. Tegelijkertijd schaats je over de Friese meren, die het wat uitdagender maken. We gaan rap verder over de Kruissloot of Indijk, die je naar Hindeloopen brengt, en vandaar ga je de Oude Oostervaart op naar Workum. Over de Workumertrekvaart door naar Bolsward en via de Harlingervaart naar Harlingen, waar de Sexbierumervaart je meeneemt naar Franeker.
Net als je denkt dat je het grootste stuk gehad hebt en je de laatste kilometers in gaat met Leeuwarden in zicht, begint de Hel van het Noorden. Een berucht gedeelte van de tocht der tochten, waar je altijd tegenwind lijkt te hebben. Over de Ried en de Dokkumer Ee schaats je naar Dokkum, het noordelijkste stadje van Nederland. En alsof dat geen uitdaging was doen we er een schepje bovenop, want je gaat over dezelfde Dokkumer Ee terug naar Leeuwarden.
Dat is dan ook echt het allerlaatste stuk tot de finish bij Leeuwarden op de beroemde Bonkevaart. Hier speelt het dweilorkest tot diep in de nacht, tot de laatste schaatser binnenkomt. Inmiddels staat op deze plek een prachtig monument in de vorm van een Elfstedenkruisje, waar je het hele jaar onderdoor mag varen, suppen en kanoën, even triomfantelijk je armen omhoogstekend. Gehaald!

“ Eens ging de zee hier tekeer maar die tijd komt niet weer, Zuiderzee heet nou Ijsselmeer. ”

De Zuiderzee ontstond in de vroege middeleeuwen als gevolg van een serie overstromingen, waarbij steeds meer land verdween. De zee geeft en de zee neemt is een bekend spreekwoord, dat voor dit stuk zee niet meer opgaat. De mens heeft de zee getemd met dijken en polders, het land teruggewonnen en van de woeste zee een meer gemaakt. De Afsluitdijk zorgde ervoor dat het IJsselmeer ontstond, met aan de andere kant van de dijk de Waddenzee. In de dorpen en steden die aan de Friese kust van het IJsselmeer liggen, proef je soms letterlijk nog het rijke zeeverleden, want de visserij is nooit helemaal gestopt.

Aan het IJsselmeer liggen ook een aantal stranden die een mekka zijn voor de (kite)surfers. Bij Workum bijvoorbeeld, waar jaarlijks kitesurffestivals Hooked en Woei plaatsvinden. Maar ook Kornwerderzand, vlak naast de Afsluitdijk, is een populaire kitespot. Vooral bij een stevige wind zie je de kleurrijke kites boven de dijk van Hindeloopen wapperen.

Wist je dat er nog een meer is dat vroeger een zee was? De Lauwerszee lag aan de kust van Friesland en Groningen. Na de watersnoodramp van 1953 stond Rijkswaterstaat voor de keuze om de dijken te verhogen of de zeearm af te sluiten. Onder druk van de Friese bevolking met de actieleuze De Lauwerssé moat ticht! koos Rijkswaterstaat voor het afsluiten van de zee. De inwoners van het Groningse Zoutkamp waren minder blij met de sluiting, omdat de garnalenvloot en haven van het dorp afhankelijk waren van de Lauwerszee.

Na de afsluiting zijn grote delen van het gebied aan hun lot overgelaten, zodat er veel natuur ontstond. Door de instroom van het Reitdiep, de Dokkumer Ee en het Dokkumergrootdiep werd het zoute zeewater eerst brak en daarna zoet. De natuur veranderde hierin mee. Gelukkig helpen we de natuur een handje en is er een vismigratieproject dat ervoor zorgt dat de vissen de weg vinden naar de kust. Het Nationale Park valt onder Staatsbosbeheer en is één van de twee Dark Sky Parken in Nederland. Een gebied waar nachtvlinders en bloemen hun thuis vinden, omdat we hier de lichtvervuiling zoveel mogelijk tegengaan.

We hebben je meegenomen langs de westkust, naar de noordkust en over de Friese meren en Elfstedenwateren. Maar in het midden en zuidoosten van de provincie is ook genoeg water te ontdekken. Dit gebied staat bekend als het boomrijke gedeelte van Friesland. Hier vind je de oude veenkoloniën. Dat zijn nederzettingen ontstaan door de arbeiders die naar hoogveengebieden trokken, om die af te graven voor de productie van turf. Turf is gedroogd veen en was de brandstof die de industrialisatie in de gouden eeuw draaiende hield. De afgegraven turf werd met de Friese platbodemschepen genaamd skûtsjes naar Amsterdam en andere steden gevaren.

Je kan je voorstellen dat de turfwinning gevolgen had voor de veenwildernissen. Door het graven van afwateringssloten klonk de veengrond in en werd vervolgens gebruikt voor de akkerbouw. Na enkele eeuwen lag het maaiveld bijna op grondwaterniveau, was het gebied weer te nat geworden voor akkerbouw en werd het weidegrond. Deze veenweidegebieden zijn herkenbaar door vele sloten en meren. Die sloten zorgen vandaag de dag nog steeds voor het afvoeren van overtollig water. En we durven wel te zeggen dat hierdoor de kunst is ontstaan van slootjespringen, het fierljeppen. Het blijft moeilijk om te kiezen tussen natte voeten met behoud van het veen, en droge voeten voor vee en boeren. Als bezoeker hoef je alleen te kiezen naar welk veengebied je wilt gaan om te genieten van natuur in haar rijkste vorm.